Cây mỡ

1. Tên gọi và phân loại khoa học

• Tên thường gọi: Cây mỡ

• Tên khoa học: Manglietia glauca Blume

• Danh pháp đồng nghĩa hiện đại: Magnolia sumatrana var. glauca (Blume) Figlar & Noot.

• Họ thực vật: Magnoliaceae (họ Ngọc lan)

• Bộ: Magnoliales

Loài cây này từng được phân loại riêng trong chi Manglietia, tuy nhiên theo hệ thống phân loại APG hiện đại, nó đã được chuyển sang chi Magnolia.

2. Đặc điểm thực vật học

Thân, cành

Cây gỗ lớn, cao từ 25 đến 35 m, thân thẳng, tròn đều, vỏ màu xám nhẵn hoặc nứt nhẹ ở cây trưởng thành. Cành non có nhiều lông mịn, khi rụng lá kèm để lại vết sẹo vòng rõ rệt – đặc điểm điển hình của họ Ngọc lan.

Thân cây mỡ

Lá

Lá đơn, mọc cách, phiến lá hình bầu dục thuôn dài, kích thước từ 10–35 cm × 5–12 cm.
Mặt trên lá màu xanh đậm, bóng, nhẵn; mặt dưới phủ lớp lông mịn áp sát, có màu xám ánh bạc (glaucous). Gân phụ nổi rõ, có từ 11–16 cặp. Cuống lá dài 1,5–4,5 cm.

Hoa

Hoa mọc đơn độc ở đầu cành, lưỡng tính, to, có mùi thơm dịu.
Mỗi hoa có 9–12 cánh (tepals), xếp theo 3 vòng, màu trắng ngà hoặc vàng nhạt.
Nhị hoa rất nhiều, bầu nhụy hình trứng, gồm nhiều noãn xếp xoắn. Hoa nở rộ vào tháng 3 đến tháng 5.

Quả và hạt

Quả dạng tụ, hình elip hoặc hình trứng, dài từ 3,5 đến 9,5 cm, chứa nhiều đại quả xếp dày. Khi chín, quả nứt ra để lộ hạt màu đỏ có cánh mỏng giúp phát tán theo gió. Mùa quả thường từ tháng 9–10.

Đặc điểm thực vật của cây mỡ

3. Phân bố và sinh thái

Cây mỡ – Manglietia glauca là loài bản địa của vùng Đông Nam Á nhiệt đới, phân bố chủ yếu tại:

• Việt Nam: Phú Thọ, Yên Bái, Tuyên Quang, Lào Cai, Lạng Sơn, Hòa Bình…

• Các quốc gia khác: Indonesia (Sumatra, Java), Lào, Campuchia.

Cây phát triển tốt ở độ cao từ 300–1.200 m so với mực nước biển, khí hậu nhiệt đới ẩm, lượng mưa từ 1.500–2.500 mm/năm. Thích hợp với đất đỏ vàng hoặc đất feralit có tầng dày, thoát nước tốt, độ pH từ 4,5–6,5.

4. Giá trị sử dụng

a. Giá trị kinh tế

Gỗ mỡ có màu vàng nhạt đến vàng xám, thớ gỗ mịn, dễ chế biến. Được sử dụng phổ biến trong:

• Sản xuất ván lạng, ván ép công nghiệp.

• Chế tác đồ nội thất, bàn ghế, tủ, ván sàn.

• Đóng đồ dân dụng như thùng, bao bì, hộp đựng...

Tốc độ sinh trưởng nhanh, thời gian khai thác sau 8–10 năm. Gỗ có giá trị cao hơn nhiều so với keo, bạch đàn.

Gỗ mỡ

b. Giá trị sinh thái

Cây mỡ có vai trò lớn trong bảo vệ đất và nước:

• Là loài cây lý tưởng phủ xanh đất trống đồi núi trọc.

• Giữ nước, chống xói mòn và rửa trôi đất dốc.

• Tạo sinh cảnh ổn định cho các loài chim và côn trùng thụ phấn.

5. Kỹ thuật trồng và chăm sóc

Ươm giống

Cây được nhân giống chủ yếu bằng hạt. Hạt được thu từ cây mẹ trên 10 năm tuổi, ngâm nước ấm 24 giờ, ủ trong cát ẩm để kích thích nảy mầm. Hạt nảy mầm sau khoảng 10–15 ngày. Cây con cao khoảng 30–40 cm là có thể đem trồng.

Ươm giống cây mỡ

Trồng rừng

Mật độ phổ biến: 1.600–1.700 cây/ha (khoảng cách 2,5 × 2,5 m). Trồng vào đầu mùa mưa, mỗi hố trồng có bón lót phân chuồng hoai và lân.

Chăm sóc

• Làm cỏ và vun gốc 2–3 lần/năm trong 3 năm đầu.

• Bón bổ sung phân NPK mỗi năm 1–2 lần.

• Tỉa thưa sau năm thứ 4 để loại bỏ cây yếu, giữ lại cây ưu thế.

• Quản lý chặt chẽ để tránh chặt phá sớm, làm giảm chất lượng gỗ.

Phòng trừ sâu bệnh

Cây mỡ ít sâu bệnh. Tuy nhiên, vào mùa mưa kéo dài có thể xuất hiện:

• Sâu ăn lá, sâu cuốn lá non, ong ăn lá.

• Nấm gây thối rễ hoặc đốm lá.

Cần kiểm tra định kỳ, kết hợp biện pháp canh tác hợp lý và sử dụng thuốc sinh học nếu cần.

6. Vai trò và tiềm năng phát triển

Cây mỡ hiện là một trong những loài cây lâm nghiệp chủ lực tại nhiều tỉnh miền núi phía Bắc. Nhờ tốc độ sinh trưởng nhanh, gỗ chất lượng tốt, khả năng thích nghi rộng và ít sâu bệnh, cây mỡ được xem là giải pháp bền vững trong phát triển kinh tế rừng.

Tại các vùng như Phú Thọ, Yên Bái, các mô hình trồng mỡ theo chuỗi liên kết (hợp tác xã – doanh nghiệp – hộ dân) đang phát triển mạnh. Cây mỡ cũng là loài cây trọng điểm trong các chương trình cấp chứng chỉ rừng FSC nhằm xuất khẩu gỗ hợp pháp ra thị trường quốc tế.